بابهای ثلاثی مزید
فعل اصلش ( اولین صیغه ی ماضی آن ) سه حرفی است که به آن ‹‹ ثلاثی مجرد ›› می گویند .
مانند : ضَرَبَ ، جَعَلَ ، جَلَسَ
و یا به اصلش(اولین صیغه ی ماضی آن) یک یا دو یا سه حرف اضافه می شود که به آن ‹‹ ثلاثی مزید›› می گویند.
مانند : اجلس ، نَزَّلَ
اوزان افعال ثلاثی مزید :
1- باب اِفعال : کلیه ی فعل های ثلاثی مجرد اگر به باب افعال بروند بر وزن های زیر می آیند .
ماضی مضارع مصدر امرمخاطب
اَفْعَلَ یُفْعِلُ اِفْعال اَفْعِلْ
باب‹‹ اِفعال ›› برای متعدی کردن فعل های ثلاثی مجرد لازم بکار می رود .
مانند : جَلَسَ : ( نشست ) اَجْلَسَ : ( نشاند ) نَزَلَ : ( نازل شد ) اَنْزَلَ : ( نازل کرد )
اما این باب گاهی بصورت لازم هم بکار می رود .
مانند : قد اَفْلَحَ : ( رستگار شده است ) اَقْبَلَ : ( جلو آمد ) اَدْبَرَ : ( پشت کرد )
تذکر : همزه ی امر در این باب ‹‹ مفتوح›› است و همزه ی قطع می باشد لذا در وسط کلام خوانده می شود .
مانند : فَاَنْزِلْ
2- باب ‹‹ تَفْعِیل ›› :
ماضی مضارع مصدر امرمخاطب
فَعَّلَ یُفَعِّلُ تَفْعِیل فَعِّلْ
دو معنی از معانی باب تفیعل :
1- متعدی کردن : نَزَلَ : ( نازل شد ) نَزَّلَ : ( نازل کرد )
2- نسبت : یعنی نسبت دادن اصل فعل به کسی :
کَذَّبَ : ( نسبت دروغ داد ) کَفَّرَ : ( تکفیر کرد ) یا ( نسبت کفر داد )
3- باب ‹‹ مُفاعَلَة ›› :
ماضی مضارع مصدر امرمخاطب
فَاعَلَ یُفاعِلُ مُفاعَلَة فَاعِلْ
باب مفاعله معنای مشارکت به فعل می دهد .
ضارَبَ : (... .. با ............ زد وخورد کرد .) کاتَبَ : ( ......... با ......... نامه نگاری کرد. )
ضَاحَکَ عَلِیٌّ حَسَناً : ( علی حسن را خنداند و خندانیده شد . ) جاهِدِ الکُفّارَ : ( با کفار جهاد کن )
باب مفاعله اغلب متعدی است و معادل فارسی آن اغلب با حرف اضافه ی ‹‹ با ›› به کار می رود .
مانند : جالِسْ العُلَماءَ : ( با دانشمندان همنشینی کن ) شاوِرْ العُقَلا ء َ: ( با خردمندان همنشینی کن )
6
4- باب ‹‹ تَفاعُل›› :
ماضی مضارع مصدر امرمخاطب
تَفاعَلَ یَتَفاعَلُ تَفاعُل تَفاعَل
معنای غالبی باب تفاعل مشارکت می باشد . و در معادل فارسی آن گاهی از ‹‹ با ›› ، ‹‹ باهم ›› ، ‹‹ با یکدیگر ››
و ............. استفاده می شود .
مانند : تَفاخَرَ الرَّجُلانِ :( دو مرد به یکدیگر افتخار کردند) تَناصَرَ زَیدٌ وَ سَعِیدٌ : (زید و سعید یکدیگر را یاری کردند)
تَضارَبَ : ( یکدیگر را زدند . ) تَعاوَنَ : ( یکدیگر را یاری کردند . ) تکاتَبَ : ( با یکدیگر نامه نگاری کردند.)
توضیح : فرق مشارکت تفاعل با مفاعله این است که در تفاعل هر دو طرف کار را به یک اندازه انجام می دهند ولی
در مفاعله یک نفر کار را بیشتر انجام می دهد .
مانند : تَضارَبَ عَلِیٌّ وَ حَسَنٌ ( علی و حسن یکدیگر را زدند) ضَارَبَ عَلِیٌّ حَسَناً : علی با حسن زد و خورد کرد
5- باب ‹‹ تَفَعُّل ›› :
ماضی مضارع مصدر امرمخاطب
تَفَعَّلَ یَتَفَعَّلُ تَفَعُّل تَفَعَّلْ
باب تفعل معنای پذیرش اثر می دهد یعنی بیان می کند که مفعول آنچنان از فعل اثر پذیرفته است که فعل به صورت
صفتی برایش در آمده است .
اَدَّبْتُ الطِّفلَ فَتَأَدَّبَ : ( طفل را ادب کردم پس مؤدب شد . ) ( لازم )
این باب به هر دو صورت لازم و متعدی بکار برده شده است .
مانند : تَعَجَّبَ : ( تعجب کرد ) تَحَمَّلْنا صُعُوبَة َ الحَیا ةِ : ( دشواری زندگی را تحمل کردیم .)
تَعَلَّمْ : ( بیاموز ) تَتَعَلَّمُ : ( می آموزی ) تَکَبَّرَ : ( تکبر ورزید )
6- باب ‹‹ اِفتِعال ›› :
ماضی مضارع مصدر امرمخاطب
اِفتَعَلَ یَفْتَعِلُ اِفتِعال اِفتَعِلْ
معنای غالبی این باب پذیرش اثر است و به صورت متعدی نیز بکار رفته است .
مانند : نَظَّمْتُهُ فَانْتَظَمَ : ( آن را منظم کردم پس منظم شد . ) ( پذیرش اثر ) ( لازم )
یَفْتَخِرُ الآخِرُونَ : ( دیگران افتخار می کنند ( لازم )
اِکْتَسَبْنا رِزقَنا : روزیمان را به دست آوردیم . ( متعدی ) اِجتَنَبَ : ( دوری کرد ) ( لازم )
7 - باب ‹‹ اِنْفِعال ›› :
ماضی مضارع مصدر امرمخاطب
اِنْفَعَلَ یَنْفَعِلُ اِنْفِعال اِنْفَعِلْ
معنای این باب پذیرش اثر است و همیشه به صورت لازم می آید .
اِنْقَلَبَ : ( دگرگون شد ) ( لازم ) اِنْعَقَدَ : ( برگزار شد ) ( لازم )
7
8 – باب ‹‹ استفعال ›› :
ماضی مضارع مصدر امرمخاطب
اِسْتَفْعَلَ یَسْتَفْعِلُ اِسْتِفْعال اِسْتَفْعِلْ
این باب برای طلب و درخواست بکاربرده می شود و اغلب متعدی و گاهی لازم است .
اِستَغْفَرَ : ( آمرزش خواست ) اِسْتَقْبَلَ : ( استقبال کرد )
اِسْتَعَدَّ : ( آماده شد ) ( لازم ) اِسْتَسْلَمَ : ( تسلسم شد ) ( لازم )
تذکر : طریقه ساختن صیغه های مختلف ماضی :
صیغه های مختلف فعل های ثلاثی مزید مانند فعل های ثلاثی مجرد با اضافه کردن ضمایر مربوطه ( شناسه ها )
به اولین صیغه ی ماضی ساخته می شود .
طریقه ساختن صیغه های مختلف مضارع :
صیغه های مختلف فعل های ثلاثی مزید مانند فعل های ثلاثی مجرد با تعویض حروف مضارع و افزودن ضمایر و
تعدادی علامت به اولین صیغه ی مضارع ساخته می شود .
صرف 14 صیغه ی :
ماضی مضارع امر مخاطب
اِنْقَلَبَ یَنْقَلِبُ -------
اِنقَلَبا یَنْقَلِبان ِ ------
اِنْقَلَبُوا یَنْقَلِبُونَ ------
اَنْقَلَبَتْ تَنْقَلِبُ -------
اِنْقَلَبَتا تَنْقَلِبانِ -------
اِنْقَلَبْنَ یَنْقَلِبْنَ -------
اِنْقَلَبْتَ تَنْقَلِبُ اِنْقَلِبْ
اِنْقَلَبْتُما تَنْقَلِبانِ اِنْقَلِبا
اِنْقَلَبْتُم تَنْقَلِبُونَ اِنْقَلِبُوا
اِنْقَلَبْتِ تَنْقَلِبِینَ اِنْقَلِبِی
اِنْقَلَبْتُما تَنْقَلِبانِ اِنْقَلِبا
اِنْقَلَبْتُنَّ تَنْقَلِبْنَ اِنْقَلِبْنَ
اِنْقَلَبْتُ اَنْقَلِبُ --------
اِنْقَلَبْنا نَنْقَلِبُ --------
8
بابهای ثلاثی مزید